Pamiętnik Sztuk Pięknych, t. 16/2021

Dwieście lat polskiej krytyki artystycznej

Początek polskiej krytyki artystycznej wiąże się z organizacją pierwszych publicznych wystaw sztuki, które odbyły się w latach 1819-1822 w Warszawie (1819, 1821), Wilnie (1820, 1822) i Krakowie (1822). Poprzedzały je opublikowany w Paryżu przez Stanisława Kostkę Potockiego Lettre d’un étranger sur le Salon de 1787 z analizą wystawionych obrazów oraz wykłady Josepha Saundersa, pierwszego profesora „literatury sztuk pięknych” Uniwersytetu Wileńskiego, w tym Discours sur l’influence et l’utulité des arts imitatifs / O wpływie i użytku sztuk naśladowczych, wygłoszony na otwarcie roku akademickiego w 1810 roku (publikowany w 1816).
Pierwsza publiczna wystawa jednego obrazu – Pożegnanie Jana Karola Chodkiewicza z żoną Anną z Ostroga przed wyprawą chocimską Józefa Oleszkiewicza miała miejsce w Wilnie na przełomie 1809 i 1810 roku. Organizowana przez Saundersa pierwsza publiczna wystawa uniwersytecka w 1812 roku nie odbyła się z powodu wejścia do miasta armii francuskiej. Dopiero więc wspomniane duże wystawy z lat 1819-1822 wywołały potrzebę krytyczno-artystycznej refleksji. Nazwiska Ignacego Kochanowskiego w Warszawie i Michała Czarnowskiego w Wilnie otwierają historię polskiej krytyki artystycznej. Także w innych środowiskach na terenie dawnej Rzeczypospolitej geneza krytyki wiąże się z pierwszymi wystawami sztuki, organizowanymi przez Towarzystwa Sztuk Pięknych / Kunstvereiny w Gdańsku (1836) i Poznaniu (1837) oraz wystawę we Lwowie (1837). Założenie polskich Towarzystw Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (1854) i we Lwowie (1866-1867) oraz Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (1860), a także szybki rozwój prasy, zwłaszcza w Warszawie i we Lwowie, spowodowały powstanie środowiska krytyków sztuki, w którym obok literatów (jak Józef Ignacy Kraszewski), osób o wykształceniu artystycznym (jak Stanisław Witkiewicz) pojawili się humaniści po studiach filozoficznych (jak Henryk Struve) i dziennikarze.
Prezentowana publikacja zawiera studia, poświęcone różnorodnym problemom krytyki artystycznej, postawie krytyków – politycznej, społecznej, narodowej, zagadnieniom estetycznym i warsztatowym, analizom formalnym i stylistycznym dzieł sztuki, wreszcie interpretacjom twórczości artystów. Szczególny nacisk został położony na mało zbadany początek – pierwszą połowę XIX wieku, a także na środowisko lwowskie przełomu XIX i początku XX wieku.
Układ tomu jest zasadniczo chronologiczny. Nie było jednak zamierzeniem redaktorów łączyć teksty w syntetyczne ujęcie dziejów krytyki sztuki w Polsce. Pierwotnym zamierzeniem była konferencja. Mogła ona stać się wkładem Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata w szerzej zakreślone obchody rocznicy. Autorami tekstów są jego członkowie i współpracownicy. Jednak pandemia pokrzyżowała plany i publikowany tom pozostanie głównym efektem działań.

Spis treści:

Jerzy Malinowski
Dwieście lat polskiej krytyki artystycznej – wstęp

Jerzy Malinowski
Przed dwustu laty w Warszawie i Wilnie. U źródeł polskiej krytyki artystycznej

Małgorzata Reinhard-Chlanda
Początki krytyki artystycznej na łamach „Pszczółki Krakowskiej” w latach 1819–1822

Magdalena Mielnik
Krytyka artystyczna w Gdańsku w XIX i na początku XX wieku

Agnieszka Świętosławska
Początki krytyki artystycznej we Lwowie (1837–1847)

Jurij Biriulow
Lwowska krytyka artystyczna przełomu XIX i XX wieku o impresjonizmie

Józef Szymon Wroński
Nurt swojski jako kategoria pojęciowa w badaniach nad sztuką polską pod koniec XIX i na początku XX wieku. Próba określenia terminów

Tamara Sztyma
Żydowska myśl o sztuce w świetle przemian społeczności żydowskiej w XIX i na początku XX wieku

Mariusz Bryl
Towarzyskość i ciągłość: o krytyce artystycznej Jana Bołoza Antoniewicza

Irena Kossowska
Empatyczna historia sztuki i afektywna krytyka artystyczna: Hans Tietze, Władysław Podlacha i Mieczysław Treter

Radosław Okulicz-Kozaryn
Roman Zrębowicz – zapomniany konstrukcjonalista

Michał Haake
Krytyka artystyczna wobec obrazów Malczewskiego z postacią Chrystusa i jej najnowsze naukowe reperkusje

Ewa Ziembińska
Adolf Basler o rzeźbiarzach polskich i rzeźbie. Kilka refleksji

Anna Brzezińska
Krytyczka-popularyzatorka – o strategii krytycznej Neli Samotyhowej

Diana Wasilewska
„Judoformizm” i „pudełkowa żydowszczyzna”.
Awangarda w recepcji krytyki nacjonalistycznej dwudziestolecia międzywojennego

Piotr Majewski
„Ziarnko ryżu w korcu owsa”. Julian Przyboś jako krytyk sztuki

Łukasz Kiepuszewski
Andrzej Wróblewski jako krytyk sztuki

Jakub Banasiak
Sztuka i społeczeństwo. Prolegomena do badań nad działalnością krytyczną Andrzeja Osęki

Anna Dzierżyc-Horniak
Krytyczka współuczestnicząca. Interwencje i polemiki Anki Ptaszkowskiej, 1959–1969

Karolina Zychowicz
„Striptiz na cmentarzu”. Marzec 1968 i krytyka artystyczna w Polsce

Eleonora Jedlińska
Fenomen Jasi Reichardt – polskiej krytyczki sztuki w Anglii

Monika Szczygieł-Gajewska
Polscy krytycy w Wielkiej Brytanii

Katarzyna Szrodt
Krytyka artystyczna w powojennej prasie polskiej w Kanadzie

Dorota Grubba-Thiede
Twórczość krytyczna, wydawnicza i kuratorska Danuty Ćwirko-Godyckiej od lat 80. XX wieku do 2015 roku

Magdalena Durda-Dmitruk
O twórczości wybranych współczesnych polskich artystek w Paryżu w krytyce artystycznej Joanny Sitkowskiej-Bayle

Bibliografia (Wybrane pozycje)